قرآن کریم، کتاب آسمانی مسلمانان است که به زبان عربی و به عنوان آخرین کتاب آسمانی از سوی خداوند بر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نازل شده است. این کتاب، منبع اصلی دین اسلام و حاوی تعالیم و احکامی است که مسلمانان باید در زندگی خود از آن پیروی کنند. نزول قرآن، یکی از مهم‌ترین وقایع در تاریخ اسلام است که تأثیر عمیقی بر زندگی مسلمانان داشته است. در این مقاله، قصد داریم به بررسی همه آنچه درباره نزول قرآن باید بدانید، بپردازیم.
اولین آیه و سوره نازل شده
در میان صاحب‌نظران، اختلاف نظر وجود دارد که کدام آیه یا سوره، برای اولین بار بر پیامبر (ص) نازل شده است. این اختلاف نظر بر اساس چهار نظر زیر است:
نظر اول، بر اساس آنچه در منابع روایی آمده است، این است که اولین آیه نازل شده، آیه «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ» (بخوان به نام پروردگارت که [جهان را] آفرید) است. این آیه در ابتدای سوره علق قرار دارد و برخی معتقدند که آیات بعدی این سوره نیز در همان زمان نازل شده‌اند.
نظر دوم، بر اساس برخی از روایات، این است که اولین آیه نازل شده، آیه «یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ» (ای جامه خواب به خود پیچیده [و در بستر آرمیده]) است. این آیه در ابتدای سوره مدثر قرار دارد و برخی معتقدند که این آیه پس از آیه «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ» نازل شده است.
نظر سوم، بر اساس برخی از تفاسیر، این است که اولین آیه نازل شده، آیه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» (به نام خداوند رحمتگر مهربان) است. این آیه در ابتدای همه سوره‌های قرآن قرار دارد و برخی معتقدند که این آیه قبل از آیه «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ» نازل شده است.
نظر چهارم، بر اساس برخی از روایات، این است که اولین سوره نازل شده، سوره حمد است. این سوره از نظر محتوا، حاوی مفاهیم مهمی مانند توحید، رسالت، معاد و بعثت است.
آخرین آیه و سوره نازل شده
در میان روایات اسلامی، اختلاف نظرهایی در مورد آخرین آیه و سوره نازل شده بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) وجود دارد.
آخرین آیه
بر اساس بسیاری از روایات، آخرین آیه نازل شده بر پیامبر (ص)، آیه 281 سوره بقره است. این آیه در مورد ربا است و می‌گوید: از روزی بپرهیزید که در آن به سوی خدا بازگردانده می‌شوید، سپس به هر کسی هر چه اندوخته کاملاً داده می‌شود، و به آنان ستم نمی‌شود.
برخی دیگر از روایات، آخرین آیه نازل شده را آیه اکمال دین دانسته‌اند. این آیه در سوره مائده آمده است و می‌گوید: امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان دین شما پسندیدم.
آخرین سوره
در مورد آخرین سوره نازل شده نیز اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقدند که آخرین سوره نازل شده، سوره نصر است که در سال فتح مکه (هشتم هجری) نازل شد. این سوره بشارت پیروزی اسلام بر کفر را می‌دهد.
برخی دیگر معتقدند که آخرین سوره نازل شده، سوره برائت است که در سال نهم هجری نازل شد. این سوره اعلان جنگ با مشرکان است.
با توجه به این اختلاف نظرها، می‌توان گفت که احتمال نازل شدن آیه 281 سوره بقره به عنوان آخرین آیه بیشتر است. این آیه در مورد ربا است که یکی از مهم‌ترین احکام اسلامی است. همچنین، این آیه در سال هشتم هجری نازل شده است که مصادف با فتح مکه است. این زمان، نقطه عطفی در تاریخ اسلام است و نشان دهنده پیروزی اسلام بر کفر است.
در مورد آخرین سوره نازل شده، احتمال نازل شدن سوره نصر بیشتر است. این سوره در سال هشتم هجری نازل شده است که مصادف با فتح مکه است. همچنین، این سوره بشارت پیروزی اسلام بر کفر را می‌دهد.
زمان نزول قرآن
بر اساس آیات قرآن، قرآن در شبی از شب‌های ماه مبارک رمضان نازل شده است. این آیات عبارتند از:
- سوره بقره، آیه ۱۸۵: شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ
- سوره دخان، آیه ۳: إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُبَارَکَةٍ
- سوره قدر، آیه ۱: إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ
بر اساس آیات قرآن، قرآن در ماه رمضان نازل شده است. این نزول در شبی از شب‌های این ماه صورت گرفته است که در قرآن از آن به عنوان «شب قدر» یاد شده است.
آیه اول از سوره بقره، به صراحت بیان می‌کند که قرآن در ماه رمضان نازل شده است. آیه دوم از سوره دخان، نیز به نزول قرآن در «شبی مبارک» اشاره دارد. و آیه سوم از سوره قدر، به صراحت بیان می‌کند که قرآن در «شب قدر» نازل شده است.
نوع نزول قرآن
برای قرآن دو نوع نزول دفعی و تدریجی در نظر گرفته شده است که این موضوع از مباحث مورد اختلاف در علوم قرآنی است.
برخی بر این باورند که قرآن ابتدا به صورت یکپارچه و دفعی در شب قدر از لوح محفوظ بر آسمان دنیا (بیت المعمور یا بیت العزة) و یا بر قلب پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شد. سپس در طول مدت رسالت آن حضرت، توسط جبرییل امین دوباره بر پیامبر اکرم (ص) نازل شد.
عده ای دیگر بر این باورند که قرآن فقط به صورت تدریجی و در مدّت رسالت پیامبر اسلام، به تناسب شرایط زمانی و مکانی و وقوع حوادث و رخدادهای گوناگون، در قالب آیه ها و سوره های موجود، نازل شده است.
در این نوشته سعی شد تا به طور خلاصه هر آنچه باید درباره نزول قرآن بدانید را طی مطلبی کوتاه گرد هم آوریم.
